Folklore rondom de molen
Onderstaande illustratie en tekst zijn afkomstig van Aimé Smeyers,
vrijwillig molenaar op de heropgerichte staakmolen "de Luizenmolen" te Anderlecht (België).
Het glasraam dat Sint Victor voorstelt staat rechts in het koor van
de kapel van het Sint Victorinstituut te Alsemberg (provincie Vlaams-Brabant).
Dit glasraam is in Vlaanderen bijna onbekend en is gemaakt door Gust Ladon (1863-1942), die
beschouwd wordt als het hoogtepunt van de neogotische glasschilderkunst.
Sint Victor
" Wanneer ge het geluk hebt de molen te bezoeken terwijl hij
maalt, zult ge merken dat de molenaar voortdurend graait in het schuivend
stuivend meel.
Waarom hij dat doet? Hij zal u schalks antwoorden: "Om te
zoeken naar de duim van Sint Victor"!
De heilige Victor van Marseille
is in onze gewesten inderdaad de patroon der molenaars. Op het einde van de
3de eeuw was hij Romeins officier in Marseille, waar hij heel wat martelingen
moest ondergaan omdat hij weigerde zijn geloof af te zweren, en integendeel
zelfs, wanneer hij werd gevangen genomen, zijn bewakers Alexander, Felicianus
en Longinus tot het christelijk geloof bekeerde. Hij werd dan veroordeeld om
verbrijzeld te worden tussen twee molenstenen. Wonder: de molenstenen braken
en uiteindelijk heeft men hem moeten onthoofden...
Het zal u dus niet verbazen
dat de molenaars hem als patroon hebben gekozen, en dat hij dan ook meestal is
afgebeeld met een windmolentje in de hand, hoewel die in zijn tijd zeker nog
niet bestond. (Op de unieke afbeelding hierboven draagt Sint Victor een molensteen).
Zoek zijn feestdag maar niet op in uw kalender, die vermeldt hem
meestal niet. Immers zijn feestdag valt op 21 juli, dag van onze nationale
feestdag! "
Meer over Sint Victor, alsmede het boeiende verhaal over de terugkeer van de verdwenen standerdmolen heeft Aimé Smeyers vormgegeven in een prachtige website waarin veel interessante informatie over dit oudste molentype is opgenomen.
Sint Victor afgebeeld met een standerdmolen in zijn hand.
Op de site Aimé Smeyers vindt u naast bovenstaande afbeelding van het glas-in-lood-raam in de kerk van Anderlecht, nog enige andere illustraties van Sint Victor.
|
Waarom draaien molens linksom? |
Deze vraag, die al vele malen is gesteld, wordt steeds weer door zowel de bezoekers aan mijn
homepage, als op de molens waarop ik werk, gesteld. En het juiste antwoord er op is ietwat
teleurstellend, want die is niet te geven, aangezien die ligt in het verre onbeschreven verleden.
Uit geschriften en platenboeken weten we dat de eerste windmolens in ons land zijn gebouwd
vanaf ca. 1200. Aan de constructie is te zien dat de molens uit vroeger eeuwen linksom draaiden.
Verondersteld mag worden dat er wel rechtsom draaiende molens waren, aangezien er ook nu
nog steeds windmolens te vinden zijn (een klein aantal) die rechtsom draaien en wel in Engeland,
Duitsland, Polen, Zweden en Denemarken.
Overigens komen uitsluitend linksomdraaiende molens in hoofdzaak alleen in Noord-West Europa
voor. In Zuid-Aziatische landen waren veel rechtsomdraaiende molens te vinden, maar die lijken in
het geheel niet op de Hollandse molen met zijn typerende vorm. Ook op Cyprus en de Griekse
eilanden kwamen rechtsomdraaiende windmolens voor.
Uiteraard hebben velen geprobeerd toch een antwoord te vinden op de vraag waarom molens linksom draaien en veelal is
men ook met een antwoord gekomen, maar iedereen is het er toch wel over eens dat het achteraf bedachte antwoorden zijn,
theoretische veronderstellingen dus, soms doorwrocht en soms niet gespeend van enige fantasie.
Eén van de theorieën is dat de draairichting van de handmolens uit de oudheid linksom was en dat dat
bepalend moet zijn geweest voor de draairichting van de later ontwikkelde windmolens . . .
Een andere theorie verwijst naar de draairichting van de bomen tijdens het groeiproces. En die is tegen de zon in, dus naar links.
Nog een soms gehoorde theorie gaat over de winden op het noordelijk en zuidelijk halfrond . . .
Het werkelijke antwoord op de vraag waarom de molenmakers van eeuwen geleden de molens op die wijze hebben gebouwd
zullen we nooit aan de weet komen, omdat dat soort zaken niet werden beschreven. We hebben prachtige oude bestekken met
gegevens over het materiaal, de prijzen en de hoeveelheid hout, etc., maar overwegingen over de vraag waarom linksom en niet rechtsom,
zijn niet beschreven.
Overigens spreekt de molenaar van een rechtsom draaiende molen, omdat hij, bij de staart en het kruirad
staande, 'van achteren' naar de wieken kijkt.
Om een rechtsom draaiende molen te kunnen zien hoeft men niet eens ver te reizen. In het
even over de grens met noord-Duitsland liggende Papenburg (ongeveer ter hoogte van Assen)
staat aan de Wiek Links een standerdmolen (Bockwindmühle in het Duits) die rechtsom draait.
|
|
Opname 20-04-2005foto: B. D. poppen |
Molentaal
Molenaars zijn er uiteraard mee vertrouwd, maar voor leken blijven de stand van de wieken iets fascinerends en geheimzinnigs; immers ze brengen berichten over of drukken gevoelens uit.
In de tijd dat de telefoon nog niet bij iedereen in gebruik was, maar ook ver daarvoor, was het gebruikelijk dat de molenaar d.m.v. de stand van de wieken berichten overbracht. Zo kon hij bijvoorbeeld de molenmaker laten weten dat hij op de molen verwacht werd, of aan de boeren meedelen dat er niet gemalen kon worden.
Ook in oorlogstijd is er van deze taal gebruik gemaakt, bijvoorbeeld voor het waarschuwen van onderduikers, door middel van een bepaalde stand van de wieken.
Maar ook nu nog geven de wieken berichten door, bijvoorbeeld wanneer de molen voor
een korte onderbreking van het werk even wordt stil gezet, dan zet men de wieken zo
dat er één in de toppositie staat, ook wel genoemd: één roede voor
de borst. Zet men die wiek even voor die toppositie, dus komend, dan heet dat de vreugdestand.
Zet men binnenroede na de vertikale stand, dus even na de toppositie, dan wordt dat
gaand genoemd en staat de molen in de rouwstand. Overigens zijn er regionale verschillen,
zo is in Brabant de elders gebruikte rouwstand de vreugdestand, etc.
Bij langdurige stilstand wordt de molen vaak overhek of overkruis geplaatst.
Zie hieronder de vier nog meest gebruikte karakteristieke molenstanden.
linksboven: Roede voor de borst - de rechtstand van de wieken, rust voor korte duur tijdens een werkperiode.
rechtsboven: Overhek of overkruis - rust voor langere duur.
linksonder: In de vreugd - de bovenste wiek staat komend, d.i. voor het hoogste punt, bijv. t.g.v. een kind dat is geboren - gekomen.
rechtsonder: In de rouw - de bovenste wiek staat gaand, d.i. voorbij het hoogste punt. Bijv. t.g.v. iemand die is overleden - heen gegaan.
N.B. Met het gezicht naar de wieken staande, draait de molen linksom.
|
|
Dierennamen in de molen
In de molen heeft elk onderdeel, elk stukje hout, alle planken en balken, groot of klein
een eigen unieke naam.
Daardoor ontstaat er geen verwarring en weet de molenmaker precies wat er wordt
bedoeld, wanneer bijv. een onderdeel moet worden gerepareerd of vervangen.
In het boek B.B.B. Beestachtige Bouwkundige Benamingen
van P. H. Herpertz, is een grote opsomming van dierennamen in de bouw, weg- en waterbouw, botenbouw en
tonnenmakers weergegeven, met 47 pagina's vol dierennamen die in molens voorkomen.
|
Molenliederen, gedichten en spreekwoorden
Molens en molenaars zijn in de loop der eeuwen regelmatig het onderwerp geweest van dichters en schrijvers. En zo ook van Gerbrand Adriaensz. Bredero (1585-1618), Nederlands grote 17de-eeuwse dichter, toneelschrijver en auteur. Zeer bekend is zijn "De Klucht van den Molenaer", "Ghemaeckt in 't Iaer 1613. Ghedruckt in 't Jaer ons Heeren / 1619". De volledige tekst van dit toneelstuk is te lezen op Meulenaer. Heden ten dage wordt dit werk nog regelmatig opgevoerd.
Van veel recenter datum zijn onderstaande werken.
Jan prins, pseudoniem van de dichter Christiaan Louis Schepp, geb. in 1876 te Rotterdam en in 1948 te Naarden overleden, schreef het bekende Hei molentje.
Uit de oude doos komt het Liedje van de molenaar van G. W. Lovendaal en J. Worp.
De Twentse dichteres Johanna van Buren schreef een molenlied in haar streektaal: Möllenleedtien.
J. van Laar schreef het bekende lied Daar bij die molen.
En voor de allerkleinsten het eveneens bekende liedje Zo gaat de molen.
Uit het archief Heerhugowaard komt het gedicht over de Lof van een watermolen.
In vele molens zijn op de balken gedichten te lezen en zo ook in de molen "De Liefde", evenals in de koren- en pelmolen "Zeldenrust" te Westerwijtwerd (Gr), die door Roel Helmers prachig is getekend in het boek "Van haver tot gort. 150 tekeningen van één molen". In de molen "Joeswert" te Feerwerd (Gr) is het kernachtige gedicht "De molen" te lezen. Samen zijn ze weer gegeven op de pagina Gedichten in molens.
Rudy Carell schreef het lied Een muis in een molen in mooi Amsterdam.
Een lied uit de bundel Jan Pierewiet - 1949 - met de muziek Molenaartjes wind.
Een tweetal Groninger molenversjes.
Het Groninger molengedicht Verdwiennde koornmeulns.
Uit het Duitse taalgebied komt het prachtige gedicht Ärgerlich van Wilhelm Busch.
In het boekje "De vrolyke trompetter. Blazende op zyn trompet, de nieuwste liederen en aria's die hedendaags gezongen worden", door S. en W. Koene te Amsterdam omstreeks 1810-1830 uitgegeven, is op pagina 61 t/m 63 Een Nieuw Lied, op de Zaagmolenaars te lezen.
Ruim 50 spreekwoorden of gezegden over molens en molenaars.
Twee raadsels
Vier oude wijven,die elkander niet konden krijgen, ze liepen allemaal even hard, ra ra wie zijn dat? |
Vier grote herenin lange witte kleren ze lopen, dat ze hijgen en kunnen elkaar niet krijgen. |
Deze pagina is onderdeel van
de homepage van B. D. Poppen.
∴ Copyright © 2000/2022
